Syndrom oszusta

Pamiętasz historię Nikosia Dyzmy? Dzięki umiejętności przemawiania, pojawiania się w odpowiednim miejscu w odpowiednim czasie oraz wzbudzania powszechnej sympatii był w stanie na tyle oszukać swoje otoczenie, aby przez dłuższy czas udawać doktora ekonomii i wspinać się na kolejne szczeble kariery? Nie podlega wątpliwości, że udało mu się na tyle skutecznie manipulować swoim wizerunkiem, żeby pomimo braku wykształcenia czy doświadczenia w biznesie, miał za sobą rzeszę wiernych słuchaczy, a jego zdanie było brane pod uwagę przy podejmowaniu kluczowych decyzji w przedsiębiorstwach czy polityce. Postać Nikodema jest przykładem osoby, która w mistrzowski sposób korzystała ze szczęśliwych splotów okoliczności, rozwijając w zawrotnym tempie swoją karierę.

Skąd jednak w realnym życiu osoby uczciwie osiągające sukces ciężką pracą mają poczucie, że nie zasługują na okazywane im uznanie, a otoczenie przecenia ich umiejętności? Dlaczego niektórzy czują się oszustami, mimo, że nie zrobili niczego co społecznie uważane jest za niewłaściwe?

Czym jest syndrom oszusta?

W latach 70. XX wieku psychoterapeutki Clance i Imes zauważyły wśród dobrze wykształconych, obiektywnie odnoszących sukcesy kobiet, wzmożony strach przed porażką. Zamiast wraz z nowymi sukcesami zwiększać swoją pewność siebie, wspomniane kobiety czuły się niepewnie, a za przyczynę swojego sukcesu zawodowego uznawały inne czynniki niż inteligencja, wyrzeczenia i ciężka praca. Rozbieżność między samooceną a ich osiągnięciami zainspirowała badaczki do stworzenia terminu „syndrom oszusta”, według którego osoby obiektywnie odnoszące sukces doświadczają wewnętrznego poczucia oszukania otoczenia – uważają, że nie są tak bystre za jakie mają je inni i oszukały każdego, kto tak uważa. Swój sukces przypisują czynnikom takim jak: szczęście, przypadek i znajomości. Co ważne, to poczucie dotyczy doświadczenia wewnątrzpsychicznego, nie zaś realnego oszustwa w postaci kradzieży czy celowej manipulacji.

Z badań wcześniej wspomnianych psychoterapeutek wynika, że osoby, które w dorosłym wieku doświadczają syndromu oszusta, w dzieciństwie osiągały wysokie wyniki w nauce i wyróżniały się na tle rówieśników. Co więcej osoby te mają tendencje do:

• stawiania sobie wyższych wymagań niż osoby z niższym nasileniem tego syndromu,
• reagowania znacznie bardziej krytycznie w sytuacji doświadczania porażki.

Cykl impostora

Perfekcjonizm oraz strach przed porażką prowadzą do działania opartego na tak zwanym cyklu impostora. Rozpoczyna się on od strachu czy osoba będzie w stanie sprostać wymaganiom, jakie stawia przed nim dana sytuacja. Dodatkowo mogą pojawić się objawy psychosomatyczne czy koszmary nocne. Następnie osoba doświadczająca syndromu może:

• nadmiernie przygotowywać się do zadania lub
• zwlekać z podjęciem działań i ostatecznie wykonać pracę w pośpiechu.

Jeśli wcześniej wspomniane zadanie zakończy się sukcesem, to:

• w pierwszym przypadku sukces zostanie przypisany ciężkiej pracy
• w drugim przypadku zaś – szczęściu.

Osiągnięcie sukcesu oraz pozytywne informacje płynące z otoczenia tylko wzmacniają cały mechanizm.

Kogo dotyczy to zjawisko?

Przez lata uważało się, że syndrom oszusta dotyczy głównie wysoko postawionych kobiet. Potwierdzały to różne badania na przykład: dotyczące skłonności dziewcząt do przypisywania sukcesu głównie czynnikom zewnętrznym, takim jak szczęście czy łatwość zadania, podczas gdy chłopcy przypisują go sobie i własnym umiejętnościom. Jednak kolejne badania na ten temat pokazują, że problem w dużym stopniu dotyczy również mężczyzn (Bischof-Kohler, 2016).

Harwardzka psycholog Amy Cuddy opisuje w swojej książce „Presence” zmianę myślenia w tym obszarze. Po tym jak w 2012 roku przedstawiła to zagadnienie podczas TED Talk, otrzymała tysiące maili od osób, które czują się oszustami – połowa z nich pochodziła od mężczyzn. Dodatkowo zauważono, że gdy ankiety diagnozujące ten syndrom są anonimowe, wyniki kobiet i mężczyzn są porównywalne.

Dowiedziono, że istnieje silne powiązanie pomiędzy doświadczeniem syndromu oszusta a takimi cechami jak:

• perfekcjonizm,
• wysoki poziom lęku,
• obniżony nastrój,
• niestabilność emocjonalna,
• ogólna niska samoocena.

Co z tym dalej zrobić?

Ponieważ omawiany syndrom nie jest zaburzeniem psychicznym a jedynie zestawem cech osobowościowych wpływających na zachowanie i interpretowanie rzeczywistości, to osoba doświadczająca go może pracować nad poziomem jego nasilenia. Pomocne w tym przypadku mogą okazać się spotkania coachingowe lub szkolenia. Szczególnie te, nakierowane na ogólną poprawę samooceny, naukę technik radzenia sobie ze stresem, a także pracę nad przeprogramowaniem dysfunkcyjnych przekonań.

Do znanych osób, które przyznały się do odczuwania tego syndromu należy m.in. Tom Hanks, który powiedział kiedyś „niezależnie od tego, co Ci się udało w życiu dokonać, przychodzi taki moment, że zaczynasz się zastanawiać, jak ja się tutaj dostałem i kiedy oni wszyscy odkryją, że jestem oszustem i zabiorą mi to wszystko…”. Także aktorka Meryl Streep, pisarz Neil Gaimann, bizneswoman Sheryl Sandberg czy nawet Albert Einstein, który umniejszał swoim dokonaniom, mówiąc że ludzkość przecenia jego pracę.

Podsumowanie

Podsumowując:

• syndrom oszusta to zjawisko psychologiczne powodujące brak wiary we własne osiągnięcia. Pomimo zewnętrznych dowodów własnej kompetencji osoby cierpiące z powodu tego syndromu pozostają przekonane, że są oszustami i nie zasługują na sukces, który osiągnęły. Przyczyn sukcesu upatrują w szczęściu, sprzyjających okolicznościach bądź w rezultacie bycia postrzeganym jako osoba bardziej inteligentna i kompetentna niż w rzeczywistości,
• osoby doświadczające syndromu oszusta mają skłonności zarówno do perfekcjonizmu, jak i prokrastynacji,
• odczuwają większe napięcie związane z pracą,
• syndrom nie jest zaburzeniem psychicznym, a jedynie dysfunkcyjnym stylem osobowości,
• doświadczanie syndromu nie utrudnia osiągania sukcesu, jednak znacząco wpływa na dobrostan i uniemożliwia cieszenie się z zasług,
• syndrom dotyka w równym stopniu kobiety i mężczyzn.